Sosyal İnovasyonu Yeniden Keşfetmek
Sosyal girişimcilik ve sosyal girişim, dünyayı geliştirmeye çalışanlar için popüler bir buluşma noktasına dönüştü. Bu iki kavram olumlu anlamda kullanılmakla beraber, toplumsal değişimi, hakim olduğu tüm alanlarda anlatma ve yaratma konusunda yetersiz kalıyor. Makalenin yazarları, sosyal inovasyonun, bunu gerçekleştirmek için daha iyi bir araç olduğunu ortaya koyuyor. Ayrıca, günümüzün yenilikçi toplumsal çözümlerinin, neden kâr amacı gütmeyen kuruluşlar, kamu ve ticari işletmeleri ayıran geleneksel sınırları kestiğini de açıklıyorlar.
2003 yılının ilkbaharında, Stanford Graduate School of Business’ta bulunan Sosyal İnovasyon Merkezi, Stanford Social Innovation Review’ü (Stanford Sosyal İnovasyon Dergisi) yayınladı. İlk “Editör Önsözü’müzde” sosyal inovasyon; “toplumsal ihtiyaç ve sorunlara yeni çözümler getirme, destek sağlama ve yaratma süreci” olarak tanımlandı. Aynı manifesto, yayının sosyal inovasyona yönelik özgün yaklaşımını da şöyle tanımlıyordu: “sınırları ortadan kaldırarak kamu, özel sektör ve kâr amacı gütmeyen sektörler arasında arabuluculuk yapan bir diyalog.”
Son 20 yılda, ticari fikirlerin ve uygulamaların, kâr amacı gütmeyen kuruluşlara ve kamu çalışmalarına uyarlanmasında bir patlama yaşadık1. Bunun yanı sıra; kurumsal sosyal sorumluluk, kurumsal yurttaşlık (corporate citizenship) ve sosyal sorumluluğu ön planda tutan iş modeli çerçevesi içerisinde, şirketlerin, toplumsal değer yaratma amacını üstlenmelerini de izledik. Sektörler arası değiş tokuşun artığının bir göstergesi olarak, “sosyal” kelimesinin özel sektör kavramları ile birleşerek; sosyal girişimcilik, sosyal girişim ve tabii ki favori kavramımız sosyal inovasyon gibi yeni terimlerin çoğalarak türemesine tanık olduk.
Sosyal inovasyonun, kalıcı toplumsal değişimi anlamak -ve üretmek- için en iyi yapı olduğunu iddia ediyoruz. Daha açık ve net olabilmek adına, sosyal inovasyonun anlamını şöyle tanımlıyoruz: Toplumsal bir soruna yönelik geliştirilen, mevcut çözümlerden2 daha etkin, verimli, sürdürülebilir ya da adil olan ve yaratılan değerin bireylerden önce bir bütün olarak topluma kazandırıldığı yeni bir çözüm.
Örneğin, sosyal inovasyonun özünü ele alalım: mikrofinans (geleneksel finansal sisteme erişimi olmayan yoksul bireylere kredi, tasarruf, sigorta ve diğer finansal hizmetlerin sağlanması). Mikrofinans, yaygın ve kontrol edilmesi zor olan yoksulluk sorunuyla mücadele eder: Milyarlarca insan, yoksulluktan kurtulmalarını sağlayacak faaliyetlere yatırım yapacak sermayeye erişemedikleri için, geçim sıkıntısı döngüsünde sıkışıp kalıyor. Mikrofinansın genel etkisi ve faydasıyla ilgili sorulara rağmen, birçok insan, mevcut çözümlerden2 daha etkili, verimli, sürdürülebilir ve adil olduğuna inanıyor. Bunun yanında, istisnalar olsa da, mikrofinans kurumları tarafından yaratılan finansal değerin büyük bir kısmı bireysel girişimciler ya da yatırımcılardan ziyade yoksullara ve kamuya fayda sağlıyor.3
Bu makalede, sosyal inovasyon tanımımıza nasıl vardığımızı ve bunun sosyal girişimcilik ile sosyal girişim gibi terimlerden neden daha yararlı olduğunu düşündüğümüzü açıklıyoruz. İlerleyen bölümlerde; sektörler arasında paranın, fikir, değer, rol ve ilişkilerin serbest akışının çağdaş sosyal inovasyonu nasıl körüklediğini anlatıyoruz. Son olarak; sektörler arasındaki engelleri ortadan kaldırmaya devam etmenin yollarını ve bu sayede çağımızın kritik toplumsal sorunlarına yeni ve kalıcı çözümler getirmeyi öneriyoruz.
Sosyal Girişimcilik ve Sosyal Girişimde Sınırlar
2006 yılında, Norveç Nobel Komitesi, Nobel Barış Ödülü’nü mikrofinansın öncüleri Muhammed Yunus ve Grameen Bank arasında eşit bir şekilde bölüştürdü. Sosyal girişimciliğin savunucuları, Yunus’un başarısını kutlarken, onun gibileri nasıl tanıyıp destekleyeceklerini anlamaya yönelik uzun süredir devam eden çabalarını ikiye katladılar. Bu sırada, sosyal girişimin savunucuları (toplumsal fayda sağlayan kuruluşlarla ilgili alanlarda çalışanlar) Grameen Bank gibi kendi kendini idame ettiren ve toplumsal fayda sağlayan kurumların nasıl tasarlanacağını, yönetileceğini ve finanse edileceğini anlamaya çalışıyorlardı.
Ancak Yunus’un geliştirilmesine yardım ettiği ve Grameen Bank’ın sunduğu sosyal inovasyon, mikrofinanstır. Mikrofinansın, Muhammed Yunus ve Grameen Bank ile birlikte dikkate alınmayı hak ettiğine inanıyoruz. Sadece kişi veya kurumdan ziyade, inovasyonun kendisine odaklanarak, bu alandaki mekanizmalar hakkında daha net fikir sahibi olabiliriz. Oxford İngilizce Sözlüğü bu mekanizmaları; olumlu bir toplumsal değişim ile sonuçlanan “sıralı olaylar dizisi” ya da “karmaşık bir süreçteki bağ[lantı] parçaları” olarak tanımlıyor.4
Sosyal girişimcilik ve sosyal girişim alanlarını daha yakından inceleyelim: Yakın bir alan olarak nitelendirilebilecek girişimcilik alanı gibi, sosyal girişimcilik de, yeni kuruluşları kuran bireylerin kişisel nitelikleri üzerinde odaklanır ve cesurluk, hesap verebilirlik, beceriklilik, hırs, dayanıklılık ve herkesçe kabul edilenin dışında hareket edebilme gibi özelliklere değer verir.5
Buna karşın, sosyal girişim alanı, kuruluşlara daha çok odaklanır. Her ne kadar bazı çalışma alanları, toplumsal fayda amaçlayan kuruluşların yönetimi gibi daha geniş konuları ele alsa da, sosyal girişimler üzerindeki araştırmaların çoğu, ticari faaliyetlere, gelire ve geleneksel sosyal hizmet programlarına mali ve operasyonel destek veren kâr amaçlı girişimlere odaklanmaktadır.6
Sosyal girişimcilik ve sosyal girişim terimlerinin her ikisinin de kökü kâr amacı gütmeyen sektörde yatar. Bunun bir sonucu olarak da, etki alanlarını, kamu ve ticari şirketleri dolaylı bir biçimde ya da doğrudan dışında tutarak, kâr amacı gütmeyen kuruluşlarla sınırlandırırlar.7 Konu üzerinde çalışan akademisyenler her ne kadar alanda hakim olan sosyal girişimcilik ve sosyal girişim kavramlarını yaygınlaştırmak için üstün çabalar harcamış olsalar da, emeklerinin konuyla ilgilenen gruplar ve fon verenlerin üzerinde çok az etkisi olmuştur.8
Sosyal girişimcilik ve sosyal girişim alanlarında neredeyse herkesin temel amacı toplumsal değer yaratmaktır (bu terimi daha sonra tanımlayacağız). İnsanlar bu alanları, daha büyük hedeflere ulaşmak için yeni yollar sunmaları sebebiyle benimsedi . Ancak bu alanların, bahsedilen hedeflere ulaşmak için tek ve kesinlikle her zaman en iyi yol olduğu söylenemez. Sosyal girişimciler elbette değerlidir; yenilikçi yol ve imkânları görürler, oturmuş kurumların isteksiz olduğu zamanlarda bile bu yeni yolları denemeye hazırdırlar. Girişimler de önemlidir çünkü inovasyonu mümkün kılarlar. Ama nihayetinde, inovasyon demek, toplumsal değer yaratmak demektir. İnovasyonu, sosyal girişimcilik ve sosyal girişimler dışında çalışan insanlar ya da kurumlar da getirebilirler. Özellikle, büyük ve yerleşik sivil toplum kuruluşları, işletmeler ve hatta devletler de sosyal inovasyonlar üretirler.
Buna ek olarak, sosyal inovasyon kavramı, kabul görmüş akademik literatürde, inovasyon kavramı üzerinden kurulmuştur. Girişimcilik üzerine yapılan araştırmayla kıyaslandığında, inovasyon üzerine yapılan araştırma, kavramlarını daha açık ve tutarlı bir şekilde tanımlamaktadır. Sonuç olarak, bu araştırma, toplumsal değişim yaratmanın yeni yolları hakkında bilgi oluşturmak için daha güçlü bir temel sağlar.9 Öyle ki, girişimciliğin en önemli figürlerinden biri olan Avusturyalı iktisatçı Joseph Schumpeter’ın bile girişimcilerle ilgilenmesinin tek nedeni inovasyondur. Klasikleşmiş eseri Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi’de, girişimcilikle ilişkilendirdiği “yaratıcı yıkım”; öncelikle, ekonomik büyüme için bir araçtır. Yenilikçi bir bakış açısı aracılığıyla, olumlu toplumsal değişim arayışının incelenmesinin avantajı, bu bakış açısının toplumsal değerlerin kaynağı hakkında agnostik olmasıdır. Sosyal girişimcilik ve sosyal girişim kavramlarından farklı olarak, sosyal inovasyon dendiğinde, sektörleri, analiz seviye ve süreçlerini (değişimin stratejileri, taktikleri ve teorilerini) keşfetmeye yönelik yöntemleri aşan bir kavramı düşünmeliyiz. Sosyal inovasyon, gerçekten de, daha fazla sosyal girişimciyi bulmayı ve eğitmeyi, bununla beraber onların oluşturdukları kuruluş ve girişimleri desteklemeyi gerektirebilir. Ancak, kesinlikle toplumsal meselelere çözüm üreten koşulların anlaşılmasını ve geliştirilmesini de beraberinde getirecektir.
İnovasyon Nedir?
Sosyal inovasyonu daha açık bir şekilde tanımlamak için, önce inovasyonun anlamına daha yakından bakmalı, sonrasında ise “sosyal”in ne ifade ettiğini incelemeliyiz. İnovasyon hem bir süreç hem de bir üründür. Bu doğrultuda, inovasyon kavramı üzerine akademik literatür iki farklı akıma ayrılmıştır. Bir akım, bireysel yaratıcılık, örgütsel yapı, çevresel bağlam ve sosyal ve ekonomik faktörler gibi inovasyon üreten örgütsel ve toplumsal süreçleri araştırır.10 Diğer akım ise inovasyona, yeni ürünler, ürün özellikleri ve üretim yöntemlerinde kendini gösteren bir sonuç olarak yaklaşır. Bu ikinci araştırma dalı, inovasyonun kaynaklarını ve ekonomik sonuçlarını incelemektedir.11
Bu alandaki uygulayıcılar, mevzuat geliştirenler ve fonlayanlar da, aynı şekilde, süreç olarak inovasyon ve sonuç olarak inovasyon arasındaki farkı göz önünde bulundururlar. Süreç açısından bakıldığında, inovasyon alanındaki uygulayıcıların, nasıl daha fazla ve iyi inovasyon üretileceğini bilmeleri gerekir. Benzer şekilde, mevzuat geliştirenler ile fonlayanlar da inovasyonu destekleyen bağlamların nasıl tasarlanacağını bilmelidir. Ve sonuç açısından bakıldığında da, herkes hangi inovasyonun başarılı olacağını önceden bilebilmeyi ister.
Bir sürecin ya da sonucun inovasyon olarak değerlendirilebilmesi için, iki kriteri karşılaması gerekmektedir: Bunlardan ilki yeniliktir: Her ne kadar inovasyonların mutlaka orijinal olması gerekmese de, kullanıcı, içerik veya uygulama için yenilik getirmelidir. İkinci kriter ise gelişimdir. Bir sürecin ya da sonucun inovasyon olarak değerlendirilmesi için, bunların mevcut alternatiflerden daha etkili ya da verimli olması gerekir. Biz bu gelişim listesine daha sürdürülebilir veya daha adil olanı da ekliyoruz.
Sürdürülebilir olmaktan kastımız, hem çevresel hem de organizasyonel olarak devamlılık sağlayabilecek, yani uzun bir zaman boyunca çalışmaya devam edebilecek çözümlerdir. Örneğin, petrol sondajı veya balıkçılık gibi doğal kaynak kullanımı ile yoksulluğa getirilen bazı çözümler, kısıtlı kaynaklar nedeniyle, doğal olarak sınırlandırılmıştır. Bir sosyal inovasyonun bu yönlerden sadece birinde daha iyi olması gerektiğini belirtmek için “veya” kelimesini kasten kullanıyoruz. Bazı tanımlar önemsiz ve küçük inovasyonları dikkate almazken, bazıları da marjinal ve radikal inovasyonları birbirinden ayırıyor.12 Biz, gelişimin boyutunu tanımımızın bir parçası olarak belirtmiyoruz. Bu tür yargıların son derece öznel olduğunu ve boyutun süregelen bir değerler kümesinde ele alınması gerektiğini düşünüyoruz.
Diğer inovasyon kavramları, yaygın olmayan ya da benimsenmeyen yaratıcı çözümleri dışlar. Halbuki, inovasyonların yaygınlaşma ve benimsenme süreçleri onları oluşturan süreçlerden ayrı tutulmalıdır. Dvorak klavyesi gibi bazı üstün ürünler, işlevsellikleriyle pek ilgisi olmayan nedenlerden dolayı yaygınlaşamamıştır.13 Benimsenen ve benimsenmeyen inovasyonlar arasındaki farkları açıklamak için, inovasyonun içerisine benimsenme ve yaygınlaşma özelliklerini yerleştirmeyen bir tanıma ihtiyacımız var.
Özetlemek gerekirse, dört farklı inovasyon unsurunu ayırt etmek gerekmektedir: Birincisi; teknik, toplumsal ve ekonomik faktörleri içeren yeni bir ürün ya da çözüm üretme ya da yaratma süreci. İkincisi; ürün ya da icadın kendisi -sonucu inovasyon olarak adlandırıyoruz. Üçüncüsü; daha geniş bir kullanım alanına yayılması için inovasyonun yaygınlaşması ya da benimsenmesi. Dördüncüsü; inovasyon tarafından yaratılan nihai değer. Bu akıl yürütme bize sosyal inovasyon tanımımızın ilk yarısını verir: Bir toplumsal sorun için üretilen, mevcut çözümlerden daha etkili, verimli, sürdürülebilir ya da adil yeni bir çözüm. (Bir sonraki sayfada neyin toplumsal bir sorun olduğunu açıklıyoruz.)